KOMPAS.com – Dogeng adalah cerita rakyat yang dianggap oleh masyarakat hanya cerita fiktif saja atau tidak benar-benar terjadi.
Berikut tiga contoh dongeng yang berasal dari Jawa Tengah, Daerah Istimewa Yogyakarta, dan Jawa Timur dengan menggunakan bahasa Jawa:
Timun Emas
Biyen ing Jawa Tengah ana randha tuwa. Dheweke ketemu raksasa ing alas. Raseksa menehi wiji timun marang Mbok Randa. Saka timun bakal metu putri. Yen bocah umur enem taun, raseksa bakal teka mangan dheweke.
Mbok Randa langsung mulih lan nandur wiji ing latar mburi omah. Rong minggu sabanjure, tanduran kasebut ngasilake woh. Ing antarane timun sing tuwuh, ana siji woh sing gedhe banget. Wernane kuning. Yen kena sinar srengenge, wohe sumunar kaya emas.
Mbok Randa methik woh sing paling gedhe. Mbok Randa njupuk peso lan ngethok wohe. Banjur, dheweke mbukak kanthi ati-ati. Susah seneng. Pranyata ana bayi sing ayu banget.
Mbok Randa seneng banget. Bocah cilik mau dijenengi Timun Emas. Dina, sasi lan taun ganti. Timun Emas tuwuh dadi prawan ayu. Mbok Randa pancen tresna marang Timun Emas. Ing taun enem sadurunge raksasa teka, ing sawijining wengi, nalika Mbok Rondo lagi turu, dheweke krungu swara gaib ing impene.
“Mbok Randa, yen arep anakmu slamet, njaluk tulung marang pertapa ing Bukit Gandul.” Esuke Mbok Rondo lunga menyang Bukit Gandul. Ing kana dheweke ketemu karo pertapa. Pertapa menehi patang bungkus cilik sing isine wiji timun, jarum, uyah lan terasi.
Mbok Randa nampa kanthi kaget. Pertapa nerangake sing ana ing bungkusan kasebut. Bareng wis tekan ngomah, dheweke nyritakake peparinge pertapa marang Timun Emas.
Baca juga: 10 Contoh Cerita Rakyat
Esuke, bumi gonjang-ganjing minangka tandha yen ana raksasa teka. "Ho... ho... ho... Timun Emas endi! Ayo, cepet pasrahna marang aku. Aku luwe!" kandhane raseksa kanthi swara gumebyar.
Mbok Randa langsung njupuk bungkusan sing diparingake pertapa, banjur diparingake marang Timun Emas. "Anakku, njupuk pranata iki, liwat lawang mburi sadurunge raseksa nyekel sampeyan." "Mbok Randa, Timun Emas ana ngendi?!" swarane raseksa ora keprungu. "Nyuwun sewu, Raseksa. Timun Emas wis lunga."
"Kowe ngomong apa?" nggereng raseksa. Nanging, jalaran kekuwatan gaib, raseksa kasebut bisa ndeleng Timun Emas sing mlayu. Tanpa kandha, raseksa kasebut langsung ngoyak Timun Emas. Amarga mlaku terus, Timun Emas kesel. Sajeroning deg-degan, Timun Emas kelingan bungkusan sing diparingake dening pertapa.
Dheweke cepet-cepet guwak wiji timun ing sakubenge. Iku pancen gaib. Timun kasebut langsung thukul nglukis. Woh-wohane gedhe banget, Raseksa mandheg nalika ndeleng timun nyebar ing ngarepe.
Kanthi srakah dheweke langsung ngunyah woh-wohan sing ana ing kana, nganti ora ana apa-apa. Sawise kebak, raseksa kasebut bali ngoyak Timun Emas. Nalika iku, Timun Emas mbukak bungkusan kasebut lan nyiramake jarum ing lemah.
Ajaib! Jarum mau dadi alas pring kang ruwet. Raseksa kasebut nyoba nembus. Ananging awak lan sikile krasa lara amarga kagores lan katusuk dening pring sing potol, dheweke ora nyerah lan bisa ngliwati alas pring lan terus ngoyak Timun Emas.
“Timun Emas, aja ngarep-arep kowe bisa oncat!” mbengok raseksa sinambi mbungkuk nyekel Timun Emas. Cepet-cepet Timun Emas mlumpat menyang pinggir lan ngindari. “O, aku meh kecekel,” Timun Emas semaur. Kringete ngasi netes ing awak. Dheweke kelingan bungkusan sing diparingake dening pertapa loro mau.
Isine uyah lan terasi urang.Dheweke langsung mbukak tali sing naleni bungkusan uyah. Uyah kasebut disiram menyang raseksa. Sanalika wiji uyah dadi segara. Raseksa kaget banget, amarga dumadakan awake tiba ing segara. Nanging, amarga kekuwatan gaib, dheweke bisa nglangi menyang pinggir.
Dheweke bali ngoyak Timun Emas. Timun Emas sansaya kuwatir amarga raseksa mau wis bisa ngliwati samodra kang jembar. Nanging, dheweke ora nyerah. Dheweke terus mlayu senajan kesel. Raseksa terus ngoyak. Timun Emas mbuwang isi bungkusan pungkasan lan terasi diuncalake langsung menyang raseksa. Dumadakan ana segara lendhut sing nggodhok.
Raseksa kaget. Awake diuntal segara lendhut. Kanthi kabeh upaya, dheweke nyoba nylametake awake dhewe. Dheweke berjuang. Nanging, usahane ora ana gunane. Awake alon-alon mudhun menyang ngisor. Saiki Timun Emas bisa ambegan lega amarga wis slamet saka bebaya pati. Dheweke langsung mlaku menyang omahe. Ing kadohan katon Mbok Randa mlayu nyedhaki Timun Emas, Mbok Randa kuwatir karo keslametane anake
Makna yang terkandung dalam cerita Timun Mas:
- Aja janji yen ora bisa nepati
- Kudu bekti marang wong tua
- Aja mlayu saka masalah
Baca juga: Struktur Cerita Rakyat Beserta Penjelasannya
Roro JongrangIng Jawa Tengah, ing jaman mbiyen ana kerajaan Pengging. Sang Prabu kagungan putra asma Joko Bandung. Joko Bandung mujudake mudha kang gagah prakosa, kaya bapake uga nduweni maneka kasekten gaib.
Nanging sayange Joko Bandung sing wis diwasa durung gelem mapan. Ing sawijining dina sang prabu nimbali. Dheweke ditakoni kok durung gelem rabi. Jaka Bandung kepengin nguwasani kerajaan Prambanan.
Mula, Jaka Bandung mimpin pasukan Pengging perang nglawan pasukan Prambanan. Nalika semana kerajaan Prambanan dipimpin dening Prabu Boko. Dhheweke dhuwur banget nganti akeh wong nganggep dheweke minangka turunan raseksa.
Sang prabu raseksa miwiti nggempur dhisik, lumayu majeng, wadyabala nututi ing mburine. Wadyabala Pengging sing wis buyar lan nyoba tangi, ora ana wektu kanggo nyiapake serangan mungsuh. Prabu Baka gampil nyekel prajurit Pengging siji-siji banjur diuncalake dhuwur ing awang-awang, mesthine prajurite padha mati nalika tiba ing lemah. Pasukan Prambanan uga enak-enak nyembeleh pasukan Pengging sing lagi ruwet.
Nanging, dumadakan Jaka Bandung muncul. Ngalangi majune Prabu Baka. Raja Baka ngacungake tangan tengene arep nyekel gulune Bandung Bandawasa ananging wong nom iku tenanan nyekel lengene Raja Baka lan kanthi polah sing cepet awake Raja Boko diuncalake marang prajurit Prambanan.
"Breggggg....!" Layone Prabu Baka diuncalake lan tiba marang prajurite. Prajurit sing diremuk dening Prabu Baka langsung sesek. Prabu Baka isih arep tangi nanging wis telat. Bandang Bandawasa mlumpat lan nendhang bangkekane.
Sanalika Prabu Baka muntah getih lan tiba mati ing lemah. Merga ngerti yen ratune sing gagah perkasa wis mati ing tangane Bandung Bandawasa, prajurit Prambanan banjur pasrah. Jaka Bandung diiringi menyang kraton.
Pas mlebu kraton Kaputren weruh Roro Jonggrang ayu. Jaka Bandung ujug-ujug kasmaran lan kepingin rabi karo bocah wadon iku. “Kawula purun mbojo panjenengan selagi Paduka saged mbangun sewu candhi lan kalih sumur ingkang lebet sanget ing sewengi,” ujare Roro Jonggrang.
Ora dinyana Jaka Bandung nyarujuki panjaluke Roro Jonggrang. Jaka Bandung dibiyantu jin lan roh liyane yasa sewu candhi. Ing tengah wengi candhi mung kurang siji. Weruh kedadeyan iki, Roro Jonggrang kaget lan kaget. Amarga akeh bangunan candhi sing meh rampung.
Roro Jonggrang gupuh, dheweke langsung nyeluk para ibu-ibu kraton. Banjur Roro Jonggrang nggugah cah-cah dhusun Prambanan supaya tumpeng sega sinambi nabuh lesung supaya keprungu swara banter. Dene para pemuda desa didhawuhi ngobong kayu lan tumpukan jerami ing sisih wetan Prambanan.
Swarane lesung sing ditabuh bola-bali gawe kagete jago ing saindenging Prambanan. Jago jago kluruk ora kendhat. Krungu swara-swara kasebut, roh-roh kasebut langsung mandheg kerjane.
Wong-wong padha ngira yen wis esuk, luwih-luwih yen weruh werna abang kaya esuke ing sisih wetan, padha ngira yen srengenge wis meh munggah.Bandung Bandawasa ninggal wong-wong mau, saiki nom-noman mau tumuju gedhong-gedhong candhi sing cacahe kurang sewu.
Nanging nalika teka ing kono pancen wis esuk. Srengenge wis nuduhake sinare. Nalika semana Roro Jonggrang tampil ing ngarepe Bandung Bandawasa.
Baca juga: Cerita Rakyat: Pengertian dan Ciri-cirinya
“Mboten napa-napa Raden. Panjenengan jelas boten saget netepi panyuwun kula, dados...!”
“Cukup! Aku ngerti ana sing salah!” nyela Bandung Bandawasa.
"Raden iku satriya, satriya kudu netepi janjine. Saiki wis esuk tenan. Srengenge wis katon sinare. Raden ora bisa netepi syarat-syarate. Gawe candhi sewu!" Bandung Bandawasa jumeneng dhuwur ing ngarepe Roro Jonggrang. Untune gremet amarga nesu. Roro Jonggrang katon wedi. Dheweke mundur sawetara langkah.
Bandung Bandawasa marani bocah wadon sing ditresnani lan ngomong. "Roro Jonggrang! Kowe mung golek alesan. Nek kowe ora gelem dadi bojoku, kowe kok ora ngomong sing bener! "
Sanalika Roro Jonggrang malih dadi reca watu gedhe ing candhi Prambanan. Bandung Bandawasa uga maran bocah-bocah wadon lokal Prambanan kang didhawuhi muni lesung.
Kanthi nesu banget, bocah-bocah wadon kasebut dikutuk dening Bandung Bandawasa kanthi tembung, "Kowe wis nulungi Roro Jonggrang ngeliya! Mula wiwit saiki aku ngipat-ipati kowe dadi prawan tuwa! Kowe ora bakal omah-omah sadurunge tuwa!"
Makna yang terkadung dalam cerita Roro Jongrang:
- Aja nyulayani janji. Merga bisa gawe rugi awake dhewe lan wong liya
- Kabeh tumindak ala mesthi bakal kabongkar
- Kudu jujur ngelakoni lelakon apa wae
- Nampa kewirangan kudu nganggo ati sing sareh
Crita iki diwiwiti saka kerajaan Panjalu sing ibukuthane yaiku Daha utawa Kediri. Raja Kediri kagungan putra putri kalih. Ingkang sepisan Dewi Candrakirana, ingkang kaping kalih Dewi Ajeng.
Nanging, sayange wiwit cilik, ibune Chandrakirana seda amarga lara. Sang Prabu banjur krama maneh. Kanthi permaisuri kang anyar iku duwe anak wadon jenenge Dewi Ajeng. Dewi Candrakirana iku putri sing apik atine lan ayu rupane ayu. Dene Dewi Ajeng putri duwe tumindak ala.
Ing sawijining dina Raden Inu Kertapati teka saka kerajaan Jenggala lan arep nglamar salah sijine. Pranyata Dewi Candrakirana kapilih dadi calon garwane Pangeran kang bagus rupane. Iki ndadekake Dewi Ajeng cemburu. Wujud niyat ala Dewi Ajeng. Bareng ibune njaluk tulung marang dhukun kang ampuh kanggo nyingkirake Dewi Candrakirana.
Kanthi mantra kang diparingake dening dhukun Dewi Ajeng, Dewi Candrakirana disihir dadi keong. Dewi Ajeng isih durung lega ndeleng wujude Dewi Candrakirana sing wis malih dadi keong, amarga keong iku wujude endah, wernane emas lan nggumunake atine sapa wae sing weruh. Amarga jengkel, Dewi Ajeng meneng-menengan mbuwang keong mas menyang segara.
Baca juga: Cara Mengembangkan Cerita Rakyat ke dalam Bentuk Cerpen
Sakabehing kraton padha geger amarga ilange Dewi Candrakirana. Sang Prabu ngutus wong pinter goleki putrine. Raden Inu Kertapati uga nggoleki tunangane. Raden Inu Kertapati goleki nganti cedhak pesisir segara kidul.
Ing kono dheweke krasa ngelak. Banjur mandheg njaluk ngombe marang randha sing jenenge Nya Dadapan. Perjalanan mulih Raden kaget nalika weruh Dewi Candrakira teka nemoni dheweke nggawa kendhi isi banyu ngombe. "Diajeng Candrakira...wis suwene anggonku nggoleki kowe. Jebul kowe ana ing papan iki."
Dewi Candrakirana banjur nyritakake menawa dheweke disihir dening Dewi Ajeng dadi keong mas lan dibuwang menyang segara. Untunge Nyai Dadapan nemokake dheweke lan dibebasake saka sihir ala.
Banjur didadekake anak angkat. Dewi Candrakira digawa menyang kraton. Sawise sampeyan ngerti rahasia Kadurjanane Dewi Ajeng lan ibune mlayu saka kraton.Ing pengasihan, kabeh padha lara lan pungkasane mati.
Dene ing kraton Daha dianakake mantenan antarane Dewi Candrakirana lan Raden Inu Kertapati. Upacara iki ditindakake kanthi rame banget lan kabeh rumangsa seneng.
Makna yang terkandung dalam cerita Keong Mas:
- Kabeneran bakal ngalahake tumindak angkara murka
- Aja duwe rasa dengki srei marang wong liya
- Ayu atine luwih apik tinimbang ayu raine
Sumber:
- Hidayah, K. (2002). Kumpulan Cerita Rakyar Nusantara. Surabaya: Pustaka Agung Harapan.
- Optima Picture, T. (2009). 101 Cerita Nusantara. Jakarta: PT. Trans Media.